การป้องกันอาการทางจิตกำเริบ ในผู้ป่วยจิตเวชและยาเสพติดที่มีประวัติก่อความรุนแรงในชุมชน ด้วยการจัดการรายกรณี อ.เมืองยาง จ.นครราชสีมา  Preventing relapse of mental illness In psychiatric and drug patients with a history causing violence in the community With case management, Mueang Yang District, Nakhon Ratchasima Province

องค์การอนามัยโลกพบว่ามีประชากรทั่วโลกเสพยาเสพติดประมาณ 270 ล้านคนหรือคิดเป็นร้อยละ 5.5 ของประชากรโลก และมีอัตราเสพยาเสพติดเพิ่มขึ้นถึงร้อยละ 30 นอกจากนี้ยังมีประชากรของโลกถึง 35.6 ล้านคนที่มีความผิดปกติทางจิตจากการเสพยาเสพติด ซึ่งส่งผลกระทบและสร้างความเดือดร้อนแก่ ครอบครัว ชุมชนและสังคมเป็นอันมาก ในปีงบประมาณ 2566 กระทรวงสาธารณสุข โดยกรมสุขภาพจิต มีนโยบายพัฒนาระบบงานสุขภาพจิตที่สำคัญประการหนึ่ง คือ การดูแลผู้ป่วยจิตเวชที่มีความเสี่ยงสูงต่อการก่อความรุนแรงทั้งต่อตนเองและผู้อื่นในสังคม ประกอบกับจังหวัดนครราชสีมา โดยการขับเคลื่อนของผู้ว่าราชการจังหวัด ได้จัดทำโครงการ KORAT Care U เพื่อให้การดูแล ป้องกันผู้ป่วยจิตเวชและผู้ป่วยยาเสพติด ไม่ให้ก่อความรุนแรงต่อตนเองและผู้อื่นในชุมชน อำเภอเมืองยาง จังหวัดนครราชสีมา ในปี พ.ศ. 2563 – 2565 มีผู้ป่วยจิตเวชและยาเสพติดที่มีประวัติก่อความรุนแรงในชุมชน จำนวน 12, 15 และ 17 รายตามลำดับ และพบว่ามีการก่อความรุนแรงในชุมชน 3, 4 และ 7 ครั้ง ตามลำดับ จากการวิเคราะห์สาเหตุของปัญหา พบว่าผู้ป่วยที่ก่อความรุนแรงในชุมชน จะมีอาการทางจิตกำเริบ ซึ่งเกิดจากปัญหาเรื่องยา, ญาติหรือผู้ดูแล และการใช้สารเสพติด ดังนั้นทีมดูแลผู้ป่วย (PCT) จึงได้ทบทวนหาวิธีการ/กระบวนการดูแล เพื่อความปลอดภัยของตัวผู้ป่วย ครอบครัว ชุมชน รวมทั้งเจ้าหน้าที่ที่ปฏิบัติงาน โดยใช้การจัดการายกรณี ซึ่งเป็นกระบวนการที่มุ่งเน้นผู้ป่วยเป็นศูนย์กลาง ตอบสนองความต้องการด้านสุขภาพ ที่เกิดจากความร่วมมือกันของทีมสหวิชาชีพในกระบวนการดูแลรักษา ติดตามและประเมินผล และเป็นการส่งเสริมการมีส่วนร่วมของภาคีเครือข่ายในการดูแล ช่วยเหลือผู้ป่วยจิตเวชและยาเสพติดได้อย่างเหมาะสม วัตถุประสงค์ เพื่อทำให้ผู้ป่วยจิตเวชและยาเสพติดที่มีประวัติก่อความรุนแรงในชุมชน มีอาการทางจิตสงบ (BPRS ≤ 36) ร้อยละ 85 วิธีการดำเนินงาน:ใช้กระบวนการ PDCA ดังนี้การวางแผน (Plan)ทบทวนเหตุการณ์ อุบัติการณ์ วิเคราะห์ข้อมูลจากการให้บริการ/ วิเคราะห์รากสาเหตุของปัญหา/ กำหนดประเด็นที่จะพัฒนาเพื่อการแก้ไขปัญหา/ ทบทวนวรรณกรรม ศึกษามูลเพิ่มเติม และสังเคราะห์แนวทาง กระบวนการในการจัดการหรือแก้ไขปัญหา ลงมือทำ (Do) คัดเลือกผู้ป่วยโรคจิตเวชและยาเสพ ที่มีประวัติก่อความรุนแรงในชุมชนและจำแนกโดยแบบประเมินพฤติกรรมก้าวร้าวรุนแรง แบ่งเป็น 3 กลุ่ม คือ กลุ่มสีเขียว คือ ติดตามสังเกตอาการอย่างใกล้ชิด, กลุ่มสีเหลือง คือ มีแผนการดูแลรักษา ตามตามสังเกตอาการอย่างใกล้ชิดและกลุ่มสีแดง คือ ต้องส่งต่อ จัดการอย่างเร่งด่วน/ มีการประชุม ปรึกษา สะท้อนปัญหากับสหวิชาชีพในคณะกรรมการดูแลผู้ป่วย และดำเนินการโดยใช้การจัดการายกรณี ในการประเมิน วางแผน ดูแลรักษา ติดตามและประเมินผลตลอดระยะเวลาที่ให้การดูแลรักษา โดยใช้แผนการดูแลผู้ป่วยเป็นเครื่องมือในการกำกับการปฏิบัติกิจกรรมการดูแลในผู้ป่วยกลุ่มสีเหลือง การตรวจสอบ (Check)หลังจากดำเนินงานผ่านไป 2 เดือน พบว่า ผู้ป่วยบางรายมีข้อจำกัดในการดูแลตนเอง ต้องอาศัยการช่วยเหลือจากบุคคลอื่น รวมทั้งยังไม่มีระบบการช่วยเหลืออย่างชัดเจน ในกรณีที่เกิดเหตุจิตเวชฉุกเฉินในชุมชนการแก้ไขปรับปรุง (Act):มีการพัฒนาแผนการดูแลผู้ป่วยวนส่วนของครอบครัว และหน่วยงานนอกระบบสาธารณสุข เช่น ผู้นำชุมชน, อสม., ตำรวจ, ฝ่ายความมั่นคง และ อปท. รวมทั้ง พัฒนาระบบจิตเวชฉุกเฉิน และนำเสนอต่อคณะกรรมการ พชอ. โดยผ่านการขับเคลื่อนของนายอำเภอ เพื่อขอความร่วมมือในการดำเนินงานตามบทบาทของแต่ละหน่วยงาน ผลการดำเนินงาน

พบว่า เดือน พฤศจิกายน 2565 – กรกฎาคม 2566 ผู้ป่วยมีอาการทางจิตสงบ 7 ใน 9 เดือน อีก 2 เดือน คือ เดือนมกราคมและเมษายน มีอาการทางจิตกำเริบ เนื่องจากเป็นเทศกาลปีใหม่และสงกรานต์ ซึ่งผู้ป่วยยับยั้งใจตนเองไม่ได้จึงกลับไปดื่มสุราและความไม่เข้าใจเรื่องการดื่มสุราของครอบครัว จึงทำให้ผู้ป่วยมีอาการทางจิตกำเริบขึ้นมา โอกาสพัฒนา: เสริมสร้างทักษะที่สำคัญในการเลิกสุรากับผู้ป่วย เช่น การปฏิเสธ การหยุดความคิด และสร้างความเข้าใจกับครอบครัวในเรื่องสุรา ยาเสพติดที่ส่งผลต่ออาการของผู้ป่วย ข้อเสนอแนะในการนำผลการดำเนินงานไปใชสามารถนำกระบวนการจัดการรายกรณี ไปประยุกต์ใช้ในการดูแลผู้ป่วยกลุ่มโรคที่ยุ่งยากซับซ้อนอื่นๆได้ และสามารถปรับให้เหมาะสมกับบริบทของพื้นที่ ศึกษาผลลัพธ์จากการดำเนินงานด้านอื่นๆ เพิ่มเติม เช่น ค่าใช้จ่ายในการรักษาต่อราย, ความพึงพอใจของผู้ป่วยและผู้ดูแล เป็นต้น

คำสำคัญ : การจัดการรายกรณี, การป้องกันอาการทางจิตกำเริบ, ผู้ป่วยจิตเวชและยาเสพติด, ความรุนแรงในชุมชน

1. World Health Organization. substance rate [Internet]. Geneva: WHO; 2022

[cited 2023 August 15]. Available from:

https://www.who.int/health-topics/drugs-psychoactive#tab=tab_2

2. United Nations Office on Drugs and Crime. World Drug Report 2020 [Internet].

New Yoke: UN; 2020 [cited 2023 August 15]. Available from:

https://wdr.unodc.org/wdr2020/field/UNODC_World_Drug_Report_2020_press_r

elease.pdf

3. World Health Organization. Schizophrenia [Internet]. Geneva: WHO; 2022.

[cited 2023 August 15]. Available from

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/schizophrenia

4. กชพร เอกผ่อง, นุชนาถ บรรทุมพร และชื่นชม บุญประเสริฐ. ผลของโปรแกรมการ

เสริมสร้างพลังอ านาจต่อการควบคุมตนเองของผู้เสพติดแอมเฟตามีน. ว.พยาบาลทหารบก

2561;19 (พิเศษ):118-128.

5. ภารณี นิลกรณ์ และประพันธ์ ขันติธีระกุล. รูปแบบการเฝ้าระวังการใช้สารเสพติดของ

เยาวชนในโครงการหมู่บ้านรักษาศีล 5 จังหวัดนครปฐม. ว.มหาวิทยาลัยนราธิวาสรานครินทร์

2564;13:40-55

6. สำนักงานคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามยาเสพติด กระทรวงยุติธรรม. รายงานผล

การด าเนินการด าเนินงานป้องกันและปราบปรามยาเสพติด ประจ าปีงบประมาณ 2564

[อินเทอร์เน็ต]. กรุงเทพมหานคร: ส านักงาน; 2564 [เข้าถึงเมื่อ 15 สิงหาคม 2566]. เข้าถึง

ได้จาก: https://www.oncb.go.th/EBookLibrary/annual%20report%202564.pdf

7. กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข. คู่มือการดูแลผู้ป่วยจิตเวชเรื้อรังกลุ่มเสี่ยงในชุมชน

ส าหรับบุคลากรของหน่วยบริการระดับปฐมภูมิ. นนทบุรี: ห้างหุ้นส่วนจ ากัดแสงจันทร์

การพิมพ์;2559.

8. สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดนครราชสีมา. ข้อมูลตอบสนอง Service plan สาขาสุขภาพจิต

และจิตเวช ในระบบฐานข้อมูล HDC [อินเทอร์เน็ต]. นครราชสีมา: ส านักงานสาธารณสุข

จังหวัดนครราชสีมา;2566 [เข้าถึงเมื่อ 15 สิงหาคม 2566].

9. ศรินรัตน์ จันทพิมพ์ และขนิษฐา นันทบุตร. การดูแลผู้ป่วยจิตเภทโดยชุมชน. Journal of

Nursing and Health Care 2561;36:68-76.

10. Nawi, A. M., Ismail, R., Ibrahim, F., Hassan, M. R., Manaf, M. R. R. A., Amit, N., &

Shafurdin, N. S.. Risk and protective factors of drug abuse among adolescents:

a systematic review. R. BMC public health 2021; 21:

doi: 10.1186/s12889-021-11906-2 6

11. ส ำนักงานเลขานุการคณะกรรมการบ าบัดรักษาและฟื้นฟูผู้ติดยาเสพติด

กระทรวงสาธารณสุข. ระบบข้อมูลการบ าบัดรักษาและฟื้นฟูผู้ติดยาเสพติดของประเทศ

[อินเทอร์เน็ต]. นนทบุรี: ส านักงาน;2565 [เข้าถึงเมื่อ 15 สิงหาคม 2566]. เข้าถึงได้จาก:

https://antidrugnew.moph.go.th/Identity/STS/Forms.

12. โรงพยาบาลเฉลิมพระเกียรติสมเด็จย่า 100 ปี. รายงานผลการด าเนินงานสุขภาพจิต

กลุ่มงานจิตเวชและยาเสพติด โรงพยาบาลเฉลิมพระเกียรติสมเด็จย่า 100 ปี ประจ าปี

งบประมาณ 2563. นครราชสีมา: โรงพยาบาล; 2564.

13. โรงพยาบาลเฉลิมพระเกียรติสมเด็จย่า 100 ปี. ทะเบียนผู้ป่วยจิตเวชที่มีความเสี่ยงสูง

ก่อความรุนแรง กลุ่มงานจิตเวชและยาเสพติด โรงพยาบาลเฉลิมพระเกียรติสมเด็จย่า 100 ปี

ประจ าปีงบประมาณ 2566. นครราชสีมา: โรงพยาบาล; 2566.

14. จินตนา ยูนิพันธุ์ และคณะ. การจัดการผู้ป่วยรายกรณี: จากแนวคิดสูงการปฏิบัติ.

เอกสารประกอบการอบรมทางวิชาการเรื่องการจัดการรายกรณี จัดโดยคณะพยาบาลศาสตร์

จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัย; 2556